شهرستان نایین :
تاریخ بنای اولیه شهرنایین به دوران قبل ازاسلام بازمی گردد. صحت این مدعا راعلاوه برنوشته های مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نایین تقویت می کند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف کتاب مسا لک و ممالک فارس را ایالت قدیمی ایران و محل تشکیلات دولت هخامنشی ذکر ﻣﻲکند که دوره ساسانیان و پس از اسلام به پنج ولایت یا استان تقسیم می شده است. که هر قسمت(کوره)نامیده می شد در دوره های ساسانی و پس ازاستقرار اسلام، شهرنایین جزء یکی از این کوره ها به شمار می آمد. بیشتر پژوهشگرانی که درباره نایین بررسی و تحقیق کرده اند به آبادی و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده اند . اما در مقدمه کتاب(تذکره سخنروان نائین) شهر نایین شهرکی، کاروان انداز معرفی شده که قافله ها برای استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بارمی انداخته اند. ساربانان نیز شتران خودرا درنایین(هنارگیری)می کرده اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف ﻣﻲبینیم نایین درقبل ازاسلام مرکز اداری و خدماتی بخشی ازناحیه یزد بود .
بااستقرار اسلام، در بیشتر شهرهای ایران و ورود این آیین به نایین، شهر نایین موقعیت خود را همچون گذشته حفظ کرد. یکی از نویسندگانی که درقرن چهارم هجری کتاب خود راتألیف کرده است نائین را شهری آباد و پرجمعیت ذکر می کند.
در قرن پنجم هجری ،شهر نایین مانند دیگر شهرهای نز دیک به اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، درسفرمشهورش از نائین عبور کرد و به این شهر اشاره نمود او در سفرنامه اش درباره اوضاع اجتماعی نایین مطلب تازه ای ارائه نکر ده است.
در دوران مغول، با روی کارآمدن ایلخانان و حکومت غازان و سلطان((محمد اولجایتو))که پس از تشرف به دین اسلام به لقب ((خدا بنده )) ملقب شد در نایین نیزتحولاتی به وقوع پیوست. دردوران حکومت این دو ایلخان که با وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی مقارن است اصلاحات اساسی در اکثر شهرهای ایران به وجود آمد. در این دوران آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سیدعلی و مناره مسجدجامع در نایین ساخته شد .
در نیمه اول قرن هشتم هجری، ملک اشرف پس از شکست از شیخ ابو اسحاق اینجو در شیراز و فراربه یزد، بیشتر آبادی ها و شهرها ی یزد را خراب کرد و به نایین رسید .
درجنگی که در سال ۷۴۴ هجری درنایین بین او و امیر مبارزالدین از امرای آل مظفر به وقوع پیوست ملک اشرف شکست خورد. این جنگ باعث خرابی نایین شد و خلقی عظیم کشته شدند.
دراواخر قرن هشتم هجری، در روزگاری که امیر تیمور خود را برای حمله به شهرهای مرکزی ایران آماده می کرد باردیگر نایین گرفتار درگیری شاه منصور و شاه یحیی مظفری شد، توضیح اینکه در سال۷۹۳ بین این دو برادرجنگی درگرفت که بیشتر روستاها و قصبات بین اصفهان و یزد و کرمان تخریب شدند .نایین نیز آسیب فراوان دید.
در قرن نهم نیز جنگ و کشتارهائی بین خاندان های آق قو یونلو و قراقویونلو بوقوع پیوست . نایین بر سر راه شهرهای مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنا براین در این درگیری نیز از آسیب و تخریب ها در امان نماند. اما در همین سالها ،دولتشاه سمرقندی در تذکره ای که به نام خود اوست ودرسال۸۹۲ هجری تالیف کرده ((نا یین را قصبه ای خوش آب و هوا معرفی می کند که بعضی محصولات آن بی نظیر است )).
دراوائل قرن دهم ،بار دیگر جنگی عظیم بین سران اق قویونلو به وقو ع پیوست .محل این نبرد نیز حوالی نا یین بود.به نوشته کتاب احسن التواریخ این جنگ باعث شد تا محمد میرزا آق قویونلو بر فارس استیلا یابد . در دوران حکو مت ترکمانان اق قویونلو ونیزیان از نا یین عبور کردند اما گزارش سفر آنها نکته مهمی از اوضاع نایین رابه دست نمی دهد . بطور کلی از حمله مغول تا ظهور دو لت صفوی، فرامانروا یان مختلفی از ترک و تاتار و ترکمن و سایر نژادها و ملیت ها، در نقاط مختلف ایران به قدرت رسیدند . به طوری که هر قسمت از کشورما دردست خانواده یا طایفه ای بود.
در دوران حکمرانی ایلخانان نایین از اصلاحات و تحولی که در بسیاری از شهرهای ایران آغاز شده بود بی بهر ه نماند. رونق اقتصادی دوره مغول نایین را که در کنار شاه راه خلیج فارس و ری و سلطانیه قرار گرفته بود به صورت شهری پرجمعیت و آباد دراورد .در این زمان و بخصوص درعصر حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو و وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله در نائین آثار با ارزشی ساخته شد. برخی از این آثار در عداد بناهای کم نظیر به شمار می روند و نمایانگر پیشرفت معماری اسلامی ایرانی آن عصر می باشند.این رونق و پیشرفت نسبی علاوه بر آن که باعث احداث مساجد و بناهای متعددی گردید اقوام و خانواده های مختلفی را نیز از دیگر شهرهای ایران به نایین سرازیر کرد. از جمله این اقوام، عده ای از امیرزادگان و امراء مغول بودند که به همراه خانواده ها و اقوام و ملازمین خود به نایین آمدند و دراین شهر و روستاها و قصبات اطراف آن ساکن شدند.
وجه تسمیه نایین :
درباره نام نایین سخنان بسیارگفته‌اند که همگی سست و بی‌اساس‌اند. از جمله این که گفته‌اند نام نایین از گیاهی باتلاقی به نام «نی» برگرفته شده، یا یهودیانی که از اورشلیم به مشرق زمین کوچانده شدند، این شهر را به یاد موطن خویش بنا کرده و بدین نام خوانده‌اند و… ولیکن آنچه مسلم است عناوینی چون «شهر مساجد»، «قصبه طیبه»، «مدینه العرفا» و… که برای نایین برشمرده شده نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ بوده است.
آب و هوا:
شهرستان نایین دارای آب و هوایی کویری است و اختلاف درجه حرارت شب و روز در فصول سال کاملاً محسوس است و بارش آن بسیار کم و تابستان‌ها طولانی و بدون باران است. انارک از بخش‌های شهرستان نایین، دارای آب و هوایی گرم و خشک است روستای نیستانک ازروستای مهم منطفه در کنار جاده نایین – اردستان و بر سر راه ترانزیت تهران– بندرعباس واقع شده است. این روستا در موقعیت بسیار مناسب ارتباطی قرار دارد و جزءاقلیم بیابانی سرد و یا معتدل است. رودها: منطقه به دلیل شرایط خاص اقلیمی از داشتن رودخانه و چشمه بی بهره بوده و فقط برخی رودخانه فصلی در اطراف نایین و روستاها به هنگام بارش باران های شدید شکل می گیرد.
کوههای مهم:
از جمله مهمترین کوههای شهرستان نایین کوه سرخه، کوه سره، کوه سارو و کوه بنوید می باشد. در بخش انارک تنها کوه نسبتا مرتفع، کوه دره انجیل است که ۲۴۳۸ متر ارتفاع دارد. کوه منفرد عزیز آباد نیز در ۵ کیلومتری شمال شرقی روستای نیستانک نیز رشته کوه‌هایی به نام چهار گنبد واقع است.
غارها:
درانارک غارهای متعدد وجود که بیشتر آنها ناشناخته مانده فقط غار میله در نزدیک «چاه خربزه» شناخته شده است. در نزدیک چشمه آب قدیمی انارک نیز غاری وجود دارد که درب آن بسته است. ای بسا که اگر آن را بگشایند ناشناخته‌هایی از آن شهر برای باستان شناسان آشکار گردد.
دشت و کویر:
بخش عمده شهرستان نایین سرزمینی کویری است که یکی اززیباترین جاذبه‌های طبیعی این شهرستان محسوب میشود. در جای جای کویر تپه‌های بزرگ از ریگ پدید آمده که هر یک به نامی شهرت دارد. از این جمله آنها ریگ جن یکی اززیباترین و در عین حال خطرناک ترین مناطق کویر است. همچنین صحنه‌های زیبا وافسون‌گر سراب از جلوه‌های بدیعی است که تنها در این مناطق کویری می‌توان یافت. شب‌های کویر و نیز غروب کویر نیز زیبایی‌های منحصر به خود دارد.
بیشه وجنگل‌ها:
درمنطقه کویری نایین جنگل و بیشه به مفهومی که شناخته میشود موجود نیست. اما در این سرزمین جنگل‌هایی هست که تنها به این منطقه اختصاص دارند. جنگل تاق و جنگل گز. جنگل‌هایی با زیبایی منحصر به فرد.
تقسیمات کشوری
این شهرستان در حال حاضر شامل دو بخش مرکزی و انارک سه منقطه شهری به نام نائین، بافران و انارک و پنج دهستان می‌باشد.
- بخش مرکزی شهرستان نائین
شهرنائین
دهستان کوهستان به مرکزیت روستای بلان.
دهستان بهارستان به مرکزیت روستای کجان.
دهستان لای سیاه به مرکزیت روستای هماباد.
دهستان بافران به مرکزیت شهربافران
- بخش انارک
شهرانارک
دهستان چوپانان به مرکزیت روستای چوپانان.
- تقسیمات کشوری :این شهرستان در حال حاضر شامل دو بخش مرکزی و انارک سه منقطه شهری به نام نائین ، بافران و انارک و پنج دهستان می‌باشد.بخش مرکزی شهرستان نائین به مرکزیت شهر نائین.دهستان کوهستان به مرکزیت روستای بلان.دهستان بهارستان به مرکزیت روستای کجان.دهستان لای سیاه به مرکزیت روستای هماباد.دهستان بافران به مرکزیت شهر بافران. دهستان چوپانان به مرکزیت روستای چوپانان.
جمعیت:
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان نائین در سال ۱۳۹۵ با ۳۹۲۶۰ نفر بوده‌است .
ترکیب جمعیتی و بوم شناسی : گویش مردم گویش نائینی است . مردم نایین به زبانی سخن می‌گویند که باز مانده زبان ایران باستان و پهلوی است. گویش مردم انارک همانند گویش نایینی است . شاید امنیت این منطقه در دل کویر باعث شده که از حملات یاغیان تاریخ در امان بماند و لهجه خوری کمتر دستخوش تغییر و تحول قرار گیرد.در حال حاضر قالی در اقتصاد شهر نائین کاملا موثر است و تجارت قالی و سایر امور مربوط به این صنعت از مشاغل اساسی مردم نائین به شمار می‌رود. در انارک قالی و قالیچه‌هایی با طرح نائین و نقشه‌های افشان و ترنجی و بته‌ای بافته میشود. در خور نیز صنایع دستی قدمتی دیرینه دارد. قالی‌های خور و بیابانک دارای طرح نائین و نقش‌های ترنج ولچک ـ افشان ـ لیلی و مجنون است که در سراسر کشور شهرت فراوان دارد.
مردم نایین مسلمان و شیعه اثنی عشری هستند و همیشه به دین و مذهب خویش سخت پایبند بوده‌اند ؛ از این رو نایین را با القاب و عناوین مختلفی مانند قصبه طیبه ، دارالعرفان و مدینه العرفا یاد کرده‌اند.
لباس‌ها و پوشش‌ها و آرایه‌های محلی مردم نایین نیز همچون سایر شهرهاست. اما در برخی روستاها به ویژه مناطق شرقی نایین ،کشاورزان لباس سنتی قدیم بر تن می‌کنند. این پوشاک شامل پیراهن ساده سفید ، بدون یقه و شلوار مشکی و ساده است. در منطقه نایین غذاهای بومی چون آش جو ، شیرینی‌ها و ترشی و تنقلات محلی ، تولیدات محلی چون نان محلی و… وجود دارد. سوغات نایین نیز در درجه اول صنایع دستی آن از جمله عبا ، فرش و… سپس غذاهای بومی است.
ظرفیتهای فرهنگی و هنری :
شهرستان نایین دارای ۵ باب کتابخانه می باشد که عبارتند از کتابخانه های عمومی نایین ، انارک ، چوپانان، نیستانی بافران و کتابخانه روستای مزرعه امام. کانونهای فرهنگی ، هنری مساجد شهرستان نایین ۲۱ باب کانون در سطح شهرستان فعالیت دارند .این کانونها فعالیتهای فرهنگی، هنری و مذهبی مساجد را انجام می دهند و نقش ویژه ای دررونق مساجد دارند. آموزشگاه آزاد هنرهای تجسمی : آموزشگاه آزاد هنرهای تجسمی آرنگ ویژه خواهران و آموزشگاه آزاد هنرهای تجسمی ترنم رنگ ویژه برادران می باشد. موسسه فرهنگی و هنری :موسسه فرهنگی و هنری چراغ هدایت و موسسه فرهنگی هنری نایین سامانه. موسسات فرهنگی قرآن و عترت : موسسه فرهنگی قرآن و عترت حدیقه که پروانه فعالیت خود را دریافت نموده و موسسه فرهنگی قرآن و عترت اسراء شهر بافران که در حال انجام مراحل صدور پروانه فعالیت می باشد.مجله مهد خرد نایین و پایگاه خبری صدای نایین نیز در حوزه مطبوعات و خبر با مجوز رسمی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حال فعالیت می باشد.
جاذبه های طبیعی ، فرهنگی ، گردشگری :
شهرستان نایین از جمله شهرستانهای قدیمی است که بقایای آثار کهن خود را حفظ کرده و به عنوان یک شهرستان تاریخی شناخته می شود . امامزاده سلطان سید علی (ع) موزه تاریخی کویر، نارنج قلعه ، قلعه عاشوراگاه (آشورگاه) قلعه یا برزو ـ نیستانک ، آتشکده سپرو ، کارگاههای عبابافی محمدیه ، آب انبارها شامل آب انبار معصوم خانی و آب انبار خان ( دوقلو) ، مساجد قدیمی مسجد جامع نایین ، مسجد جامع بافران ، مسجد بابا عبدا… (ع) ، مسجد جامع قدیمان ، مسجد جامع محمدیه ، مسجد شیخ مغربی ، مسجد خواجه خضر ، خانه تاریخی پیرنیا و خانه تاریخی فاطمی ، کاروانسرای بلاباد ، کاروانسرای نیستانک ، کاروانسرای نوگنبد ، مصلا ، قلعه رستم بافران .حمام های قدیمی :حمام قدیمی نوآباد ـ حمام قدیمی پنجاهه ـ حمام قدیمی کلوان ـ حمام امام رضا(ع) حسینیه های هفتگانه : حسنیه نوآباد ، حسینیه پنجاهه حسینیه چهل دختران ، حسینیه سرای نو ، حسینیه کلوان ، حسینیه باب المسجد ، حسینیه کوی سنگ(گودالو) ، آسیاب آبی ریگاره محمدیه ، چشمه بازیاب ابنیه های تاریخی و مذهبی این شهرستان را شامل میشود.
مشاهیر و مفاخر :
نائین با توجه به محیط نامساعد اقلیمی و جغرافیایی و کمبود امکانات علمی ـ تحقیقی و رفاهی به طور شگفت انگیزی رجال خیز و فرزانه زای بوده است .در گذر زمان نایینی های سختکوش و پر تلاش با اتکاء به لطف بی دریغ الهی و برخورداری از اراده پولادین به دنیای مادی و رفاه دنیوی پشت نموده و با تحمل درد و رنج و سختی و پایداری در مقابل مشکلات و نابسامانیها وگذر از مشکلات و مصائب به قله معرفت دست یافته و تشنگان دانش را به بوستان فضیلت نوید داده و مشتاقان حکمت را به بزم خویش فرا خوانده اند. نایین با سابقه دینی و فرهنگی و علمی از دیر باز فرهیختگان و دانشمندانی داشته که برخی از آنان در زمره نام آوران علم و ادب و عرفان و شعر و خوشنویسی و طب و سایر رشته های هنر و فرهنگ اسلامی کشورمان به حساب می آمده اند . به گفته استاد ایرج افشار در مقدمه کتاب تذکره سخنوران نائین تألیف استاد جلال بقایی نائینی« نائین در قرن سیزدهم یکی از شهرکهایی بود که ادیبان و شاعران و خوشنویسان و عارفان و مستوفیان و دبیران و منشیان زیادی از آنجا برآمدند خوشنویسی در آنجا گسترش یافت سبک ترّسل منشیان آنجا در میان دربار قاجاری نموداری‌است از نویسندگی خوب ، وکمال این هنر در خاندانهای متعدد دیده شده است ». از خادمـان فرهنگ نائیـن میـرزا حسین خا ن معصوم خانی ، میرزا باقرخان ادیب بقایی ، مرحوم میرزا علی محمد شهداد ومرحوم ابوالحسن پیرنیا ( معاضد السلطنه ) را باید نام برد. در تاسیس مدارس عالی و دانشکده ها نیز نائینی ها کمک های فراوان کرده اند و در ایجاد ایـن مراکـز نقش اساسی داشته اند . مرحوم مشیرالدوله با کمک فرزندان خود اولین مدرسه علوم سیاسی را تاسیس کرد که دانشکده حقوق فعلی است . دکتر حسین پیرنیا مدرسه عالـی اقتصاد و مدیریت کرج و دکتر کریم خان فاطمی مدرسه عالی دختران را تاسیس کرد. مرحوم غلامحسیـن مصاحب دانشکـده ریاضیات را در دانشگاه تهران بنیان نهاد. از اساتید مشهور در رشته های مختلف می توان از دکتر سید علی خان علـوی استاد ممتاز و برجسته دانشکده دامپزشکی ، پروفسور تقی خان فاطمی استاد ریاضی ، استاد کریم خان پیرنیا استـاد معماری و از خادمان واقعی و دلسوز میراث فرهنگی ، دکترسید محمـدرضا جلالـی نائینـی حافظ شناس و استـاد فلسفه ، دکتـر مصطفی رحیمی نویسنـده و متـرجم و متفکر بـزرگ ، پروفسور مجیـد مجتبـوی ، دکـتر سعیـد نـوری نائینی استـاد متـرجم وکارشنـاس بـرجستـه روابط بیـن الملل در محافل علمی و استاد نمونه دانشگاه شهیـد بهشتی و نماینده دولت ایران در سازمان بین المللی خواروبار ( فائو ) ، شهید دکتـر حسین فاطمی وزیـر امور خارجـه دولـت مصـدق و از بنیانگـذاران صنعت ملی شدن نفت ، آیت ا… نائینی مبـدع منشـور جامع مـدنی و از طرفـداران نهضت مشروطه خواهی و… که هریک در اعتلاء علم و فرهنگ و دانش این کشور سهمی بسزا داشته اند.
از جمله معروف ترین رجال، علما، ادبا و اندیشمندان نایین می توان به
۱ـ آیت ا… نائینی ( مبدع منشور جامعه مدنی )۲ـ مرحوم جلال بقایی نائینی ( قطعه سرای کویر )۳ـ صـدرالدین بلاغـی۴ـ حاج محمد علی پیرزاده نایینی ۵ ـ محمد تقی جامـع۶ـ دکتر سید محمد رضا جلالی نائینی ( آیینه تمام نمای هند) ۷ـ دکتر مصطفی رحیمی ۸ ـ میرزا رضا خان طباطبایی نایینی ( روزنامه نگار عصر مشروطیت ) ۹ـ محمد علی مصاحبی ( عبرت نائینی )۱۰ـ مهندس محمد کریم پیرنیا ۱۱ـ حسن پیرنیا ( مشیر الدوله ) ۱۲ـ حسین امامی نائینی ۱۳ـ میرزا علی خان صفا ء السطنه نائینی ۱۴ـ اسداله بقایی نائینی ۱۵ـ دکتر غلامحسین مصاحب۱۶ـ حکیم میرزا ابوالحسن جلوه ۱۷ـ دکترسید حسین فاطمی ۱۸ـ میرزا رفیع الدین طباطبایی ( میزا رفیعا ) ۱۹ـ دکتر محمد سعید نوری نائینی ۲۰ـ سید مهدی سجادی نائینی ۲۱ ـ میرزا محمد خان بقایی (غوغا ) ۲۲ـ عبدالحجت بلاغی ۲۳ـ ابوالحسن خان پیرنیا ( معاضد السلطنه ) ۲۴ـ میرزا نصراله خان (مشیرالدوله ) ۲۵ـ حاج محمد رضا سالک ۲۶ ـ صفا السلطنه دوم (عباس خان ) ۲۷ ـ حاج میرزا محمد محیط عالم نایینی ۲۸ـ علی محمد عامری نایینی ۲۹ـ ملا حسن نایینی۳۰ـ ملا محمد حسن( مرتاض ) ۳۱ـ میرزا ابولقاسم نایینی (سلطان الحکما ) ۳۲ـ محمد علی مصاحبی (عبرت نایینی ) ۳۳ـ میرزا باقرخان ادیب بقایی نائینی ۳۴ ـ شهید دکتر شمس الدین حسینی نایینی ۳۵ ـ میرزا جعفر طرب۳۶ ـ میرزا محمد نائینی ۳۷ ـ حاج میرزا محمد مجتهد ۳۸ ـ حاج میرزا علی نقی ۳۹ ـ میرزا حسین خان مؤتمن الملک پیرنیا ۴۰ ـ دکترحسین پیرنیا ۴۱ ـ باقرخان پیرنیا ۴۲ ـ داوود خان پیرنیا ۴۳ ـ حاج میرزا غلامعلی مصاحب ۴۴ ـ ملامصاحب ۴۵ ـ علی محمد خان عامری نائینی ۴۶ ـ سلطان محمد خان عامری۴۷ ـ میرزا مرتضی قلیخان طباطبایی ۴۸ ـ حاج میرزا محمد سعید طباطبایی ۴۹ ـ ملا حسن آرندی ۵۰ ـ شیخ مغربی ۵۱ ـ میرزا محمد حسین طباطبایی ۵۲ ـ میرزا سید حسین سمر ۵۳ ـ محمد گلبن ۵۴ ـ دکتر غلامحسین مصاحب ۵۵ ـ دکتر شمس الملوک مصاحب ۵۶ ـ اشرف الملوک مصاحب ۵۷ ـ دکتر عبدالحسین طبا
اشاره نمود
